8. อภยตฺเถรคาถาวณฺณนา

รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺฐาติ อายสฺมโต อภยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สุเมธํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต สฬลปุปฺเผหิ ปูชมกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อภโยติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน เอกทิวสํ วิหารํ คโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิหรติฯ อถสฺส เอกทิวสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาตุคามํ ทิสฺวา อโยนิโสมนสิการวเสน ตสฺส รูปํ อารพฺภ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชิ, โส วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘สติํ วิสฺสชฺชิตฺวา โอโลเกนฺตสฺส รูปารมฺมเณ มยฺหํ กิเลโส อุปฺปนฺโน, อยุตฺตํ มยา กต’’นฺติ อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหนฺโต ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.43-47) –

‘‘สุเมโธ นาม นาเมน, สยมฺภู อปราชิโต;

วิเวกมนุพฺรูหนฺโต, อชฺโฌคหิ มหาวนํฯ

‘‘สฬลํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, คนฺถิตฺวาน วฏํสกํ;

พุทฺธสฺส อภิโรเปสิํ, สมฺมุขา โลกนายกํฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อูนวีเส กปฺปสเต, โสฬสาสุํ สุนิมฺมิตา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน กิเลสุปฺปตฺตินิทสฺสเนน ‘‘กิเลเส อนุวตฺเตนฺตสฺส วฏฺฏทุกฺขโต นตฺเถว สีสุกฺขิปนํฯ อหํ ปน เต นานุวตฺติ’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –

[98]

‘‘รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺฐา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิกโรโต;

สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตญฺจ อชฺโฌส ติฏฺฐติ;

ตสฺส วฑฺฒนฺติ อาสวา, ภวมูโลปคามิโน’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ รูปนฺติ รชฺชนียํ รูปายตนํ, ตํ ปเนตฺถ อิตฺถิรูปํ อธิปฺเปตํฯ ทิสฺวาติ จกฺขุนา ทิสฺวา, จกฺขุทฺวารานุสาเรน นิมิตฺตานุพฺยญฺชนสลฺลกฺขณวเสน ตํ คเหตฺวา, ตสฺส ตถาคหณเหตูติ อตฺโถฯ สติ มุฏฺฐาติ อสุภสภาเว กาเย ‘‘อสุภ’’นฺเตฺวว ปวตฺตนสติ นฏฺฐาฯ ยถา ปน รูปํ ทิสฺวา สติ นฏฺฐา, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิกโรโต’’ติฯ

ยถาอุปฏฺฐิตํ อารมฺมณํ ‘‘สุภํ สุข’’นฺติอาทินา ปิยนิมิตฺตํ กตฺวา อโยนิโสมนสิกาเรน มนสิกโรโต สติ มุฏฺฐาติ โยชนาฯ ตถา ภูโตว สารตฺตจิตฺโต เวเทตีติ สุฏฺฐุ รตฺตจิตฺโต หุตฺวา ตํ รูปารมฺมณํ อนุภวติ อภินนฺทติ, อภินนฺทนฺโต ปน ตญฺจ อชฺโฌส ติฏฺฐติ อชฺโฌสาย ตํ อารมฺมณํ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา วตฺตติ เจว, เอวํภูตสฺส จ ตสฺส วฑฺฒนฺติ อาสวา ภวมูโลปคามิโนติ ภวสฺส สํสารสฺส มูลภาวํ การณภาวํ อุปคมนสภาวา กามาสวาทโย จตฺตาโรปิ อาสวา ตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปรูปริ วฑฺฒนฺติเยว, น หายนฺติฯ มยฺหํ ปน ปฏิสงฺขาเน ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส มคฺคปฏิปาฏิยา เต จตฺตาโรปิ อาสวา อนวเสสโต ปหีนา ปริกฺขีณาติ อธิปฺปาโยฯ

อภยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา

สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺฐาติ อายสฺมโต อุตฺติยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต โคนกาทิอตฺถตํ สอุตฺตรจฺฉทํ พุทฺธารหํ ปลฺลงฺกํ คนฺธกุฏิยํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส อุตฺติโยติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ ญาติสมาคเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต เอกทิวสํ นามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ อนฺตรามคฺเค มาตุคามสฺส คีตสทฺทํ สุตฺวา อโยนิโสมนสิการวเสน ตตฺถ ฉนฺทราเค อุปฺปนฺเน ปฏิสงฺขานพเลน ตํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา สญฺชาตสํเวโค ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.48-52) –